Over revoluties zijn vele gedichten geschreven. Maar is er ook tijd voor poëzie in een revolutie? Lezen of schrijven de guerillastrijders ook zelf poëzie? Voor antwoorden op mijn vragen besloot ik Nederlands bekendste guerrillera Tanja Nijmeijer over de poëzie in een revolutie te vragen.
Tanja Nijmeijer sloot zich in 2002, na een, voor haar bewustwording van onrechtvaardigheid, in Colombia aan bij de FARC. De FARC –Revolutionaire Strijdkrachten van Colombia– is een revolutionaire communistische organisatie in Colombia. Deze werd in 1964 opgericht uit boerenzelfverdedigingsgroepen, welke al veertig jaar tegen de conservatieve regering van Colombia streed.
In 2007 werd het guerrillakamp van Tanja aangevallen door het Colombiaanse leger en werden dagboeken van haar gevonden. Hierdoor werd, de tot dan toe onbekende, Nederlandse guerrillera wereldberoemd. In haar dagboeken beschrijft ze haar moeilijke leven als guerrillastrijdster in de Colombiaanse jungle.
Eind 2016 is er na vier jaar onderhandelen een vredesakkoord tussen de FARC en de Colombiaanse regering gesloten. Tanja was lid van het onderhandelingsteam. Momenteel zijn de guerrillastrijders van de FARC hun wapens aan het inleveren en bereiden zij zich, na vele jaren van strijd, voor op een terugkeer in de maatschappij.
Hoi Tanja, poëzie kan vaak ongerechtigheid, misstanden op een zachte en mooie manier aankaarten, maar een revolutie is over het algemeen, niet zo mooi. Toch gaat het vaak hand in hand. Er zijn ook veel gedichten geschreven over revoluties. Kun je dat verklaren?
Poëzie is één van de vele manieren die mensen vinden om uitdrukking te geven aan de gevoelens die hen ertoe leiden zich aan te sluiten bij een strijd voor rechtvaardigheid. En het is een manier om die gevoelens en gedachten te delen met anderen. Wij zeggen altijd dat FARC strijders hard van buiten zijn en heel zacht van binnen, juist omdat onze strijd gemotiveerd wordt door humanistische beweegredenen (hoe vreemd dat mensen ook in de oren zal klinken): rechtvaardigheid, gelijkheid, politieke deelname. In de poëzie komt die zachte kant naar voren.
Ik heb ergens gelezen dat er in de guerrillakampen elke dag een cultureel uur was waar men, bijvoorbeeld, muziek kon maken, schilderen, een lezing bijwonen, poëzie schrijven en/of voordragen. Waren er veel guerillastrijders die daar aan meededen?
De culturele uurtjes zijn (of waren, eigenlijk) verplicht voor alle strijders en vonden vaak ‘s avonds plaats toen de oorlog nog niet zo heftig was, van 7:00 tot 8:20. Door de week waren die vooral politiek; nieuws voorlezen, analyseren, documenten lezen, etc. Op zondag was dat culturele uur wat langer, vond vaak ‘s middags plaats en was het “recreatief”: er werd veel theater gespeeld, gezongen, en ook werd er inderdaad poëzie voorgedragen. Ook folklorische dansen werden veel uitgevoerd. Later, in 2005 of 2006, werd de oorlog zo heftig dat we hele lange periodes geen culturele uren meer hadden. Nu de oorlog voorbij is, zien we veel culturele expressies weer opleven, veel mensen beginnen weer te schrijven, te dansen en muziek te maken.
Waren er bepaalde dichters die vaak gelezen werden en onderwerpen waar gedichten over geschreven werden?
Een dichter die heel vaak geciteerd wordt is Mario Benedetti. Schrijvers als Eduardo Galeano zijn ook razend populair binnen de guerrilla, en ook russische literatuur wordt veel gelezen. De gedichten die door onze strijders geschreven worden zijn eenvoudig, en gaan heel vaak over de liefde, of over medestrijders die gedood zijn in de oorlog. Vaak wordt de rol van vrouwelijke strijders benadrukt in gedichten, of worden er verhalen verteld in gedichtvorm over gevechten met het leger, die worden dan soms half gezongen, half geciteerd.
Waarom waren deze culturele uurtjes er?
Mensen hebben cultuur nodig. In de “gewone” maatschappij is er ook plek voor cultuur, om te ontspannen, om de algemene ontwikkeling van personen te stimuleren en om samen te zijn. Zo ook de guerrillastrijders. De meer politieke uurtjes door de week waren er om mensen niet te laten vergeten om wat voor redenen er gevochten werd en mensen politiek bewust te houden. Een geweer afschieten zonder te weten waarom, is zinloos.
De culturele uurtjes op zondag waren vooral voor ontspanning, gezelligheid en vertier.
Heeft/had de FARC een poet laureate?
Jesús Santrich, een commandant van de FARC, schrijft heel veel gedichten en heeft ook één of twee gedichtenbundels uitgegeven. Hij schrijft veel over de inheemse bevolking, met wie hij een speciale band heeft.
In poëzie wordt een revolutie vaak romantisch omschreven. Ik neem aan dat dat niet helemaal juist is. Kun je verklaren waarom een dichter het op die manier omschrijft?
Eerlijk gezegd denk ik dat de mensen die een revolutie met romantische bewoordingen omschrijven, mensen zijn die niet direct in de revolutie of oorlog betrokken zijn geweest, want het is inderdaad waar: met romantiek heeft het niets te maken. Er kwamen soms mensen bij de FARC vanuit de steden die ook zulke romantische verwachtingen hadden van het leven in de guerrilla en die soms na enkele maanden huilend naar huis gestuurd moesten worden. “Revolutie” en “guerrilla” roept romantische beelden op, van strijdbaarheid, van kameraadschap, van samen marcheren. Dat bestaat natuurlijk allemaal wel, maar er bestaat ook een andere kant, van modder, dood, honger en fysieke uitputting.
Er gebeuren veel verschrikkelijke en beangstigende dingen in een revolutie, kan poëzie je daar troost in geven?
Sommige mensen vinden zeker troost bij bepaalde gedichten, vooral bij de dood van medestrijders, wat het allermoeilijkste is voor ons. Het is net als bij “gewone” mensen die troost putten uit poëzie na de dood van geliefden of dierbaren. Voor ons zijn onze medestrijders onze tweede familie, en als je mensen voor je ogen ziet overlijden, dan heeft dat een enorm impact. Dan kan poëzie of literatuur een steun zijn. Ik weet nog toen de vriend van mijn beste vriendin neergeschoten was door het leger en overleed, zij verschrikkelijk verdrietig was. Toen hebben we samen elke dag bladzijden lang uit een boek gelezen, om haar gedachten te verzetten, en mede dat heeft haar er toen doorheen geholpen.
Kan het je ook meer strijdlustig maken? Dat je iets leest of hoort en dat je denkt: “Ja, daar doe ik het voor”!
Jazeker, ik zou vooral de literatuur van Eduardo Galeano als voorbeeld willen noemen. Dat is een schrijver en poëet uit Uruguay die op treffende wijze de onrechtvaardigheid in Latijns-Amerika weet te verwoorden. Hij heeft enkele prachtige toespraken en ook boeken, gedichten, die op uitmuntende wijze verwoorden waar we het voor doen.
Is er een gedicht waar je zelf veel steun aan gehad hebt – troost of strijdlustig?
Ik moet eerlijk zeggen dat op de moeilijkste momenten van de oorlog er geen tijd was voor boeken of gedichten. Ik heb jaren zonder televisie, muziek en boeken geleefd. Voor en na die jaren heb ik natuurlijk wel vele favoriete gedichten gehad, Taktiek en Strategie en “Een latijnsamerikaans gebed” van Mario Benedetti. Een prachtige zin van Galeano: “De utopie staat aan de horizon. Ik loop twee passen vooruit, zij loopt ook twee passen voor mij uit en de horizon verwijdert zich tien passen. Waar is de utopie dan goed voor? Om vooruit te blijven lopen”.
Werd er in toespraken -om bijvoorbeeld de manschappen te motiveren- ook weleens een stukje poëzie gebruikt? Zo ja, kan je daar een voorbeeld van geven?
Er wordt veel poëzie voorgedragen bij speciale gelegenheden, maar in toespraken van bijvoorbeeld commandanten wordt er meer informatie verschaft en wordt er over het nieuws gepraat en over de noodzaak om dingen te veranderen. Poëzie is daar net iets te romantisch en te zweverig voor. Er werden wel vaak citaten aangehaald in toespraken, van bijvoorbeeld Che Guevara of Manuel Marulanda.
Je zingt ook mee in een nummer van de Cubaanse rapgroep Cuentas Claras over de onderhandelingen van Colombia en de FARC. Heb jij aan het nummer meegeschreven?
Ja, we hebben het nummer met ons vieren geschreven: de twee rappers van Cuentas Claras, mijn vriend Boris – die ook meezingt- en ik. De twee cubaanse rappers wisten eigenlijk heel weinig af van de onderhandelingen en de politieke situatie in Colombia, dus met ons vieren waren we een prima aanvulling; zij hadden rap-expertise en wij de inhoud.
Schrijf je zelf ook gedichten? Zo ja, zou je er een met ons willen delen?
Ik heb gedichten geschreven in de eerste jaren van de guerrilla, maar die zijn door het leger in beslag genomen (ze stonden in de dagboeken die ik heb geschreven). Die zou ik erg graag terug willen hebben, maar tot op heden heeft niemand van de tegenpartij de hoffelijkheid kunnen opbrengen dat te doen. Ze gaan over eenzaamheid en verlies. Ik zou wel graag een gedicht willen delen van een goede vriendin van mij, guerrilla-strijdster, over haar zusje, neergeschoten door het leger in 2008.
Eigenlijk vind ik dat poëzie niet vertaald zou moeten worden, maar om min of meer een idee te krijgen heb ik dit gedicht vrij vertaald.
Je bent een beeldschone krijgster van de FARC
Je bent mijn zus in strijd en bloed
Je bent een strijdbare vrouw; bouwt dromen, liefde en hoop
Je bent nakomeling van de opstandige Muiscas, als de Cacique Tundama
Je bent de hoopvolle blik in de ogen van kinderen
Je bent altruisme dat het consumisme uitdaagt
Je bent een vrije, anti-patriarchale vrouw
Je bent de vrolijkheid die mij in het oor fluistert geduld te hebben
Je bent de sublieme herinnering op een slechte dag
Je bent een rebelse colombiaanse, die haar woord heeft gehouden: Overwinnen of sterven!
Venceremos.
Want we willen niet dat er nog meer broeders en zusters doodgaan in de oorlog
We gaan voor de vrede; de straat op voor de vrede.
Wie zijn jouw favoriete dichters?
Ik hou veel van enkele gedichten van Pablo Neruda. Ook sommige gedichten van Gioconda Belli en bijna alle gedichten van Benedetti. Hans Andreus heeft hele eenvoudige, rake poëzie naar mijn mening, maar ik moet toch eerlijk zeggen dat de thema’s van de Nederlandse poëzie naar mijn gevoel te ver van mijn -tot nu toe- dagelijkse realiteit afstaat.
De guerrillastrijd van de FARC is voorbij. Hoe gaat jouw toekomst er nu uitzien?
De guerrillastrijd van de FARC is op dit moment langzaam over aan het lopen in een politieke strijd zonder wapens. Dat wil zeggen dat we onze strijd voortzetten zonder wapens. Ik ben niet naar Colombia gekomen om oorlog te voeren, maar om voor een rechtvaardiger land en een rechtvaardiger wereld te strijden. Mijn toekomst staat dus zeker in het teken van die strijd, hier of op een andere plek.
A Fetish For Poetry 